Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, την αφανή βάση της παγκόσμιας φωτογραφικής δραστηριότητας αποτελούσαν τα κατά τόπους επαγγελματικά φωτογραφεία. τα περισσότερα από τα ταπεινά και χωρίς ιδιαίτερες αξιώσεις έργα που παρήγαγαν έχουν καταστραφεί ή διασκορπιστεί. Σε λίγες όμως, εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις, η ρευστότητα του φωτογραφικού μέσου γίνεται αφορμή ώστε το έργο ορισμένων από αυτούς τους μεροκαματιάρηδες να αποκτά ανέλπιστη και διαχρονική καλλιτεχνική αξία.

Τέτοιες περιπτώσεις στην ιστορία της φωτογραφίας αποτελούν ο Γάλλος Eugene Atget, ο Αμερικανός Mike Disfarmer, ο Περουβιανός Martin Chambi, ο Αφρικανός Seydou Keita και ο Έλληνας Λεωνίδας Παπάζογλου. Στα ονόματα αυτά έρχεται τώρα να προστεθεί ο Κυθήριος φωτογράφος Παναγιώτης Φατσέας (1888-1938), το αρχείο του οποίου παρέμεινε ανέπαφο από τον θάνατό του μέχρι το 2002, όταν το ανακάλυψε ο φωτογράφος και μελετητής της φωτογραφίας Γιάννης Σταθάτος, ο οποίος και φρόντισε για τη διάσωση και συντήρησή του. Σήμερα, στο πρόσωπό του Φατσέα μπορούμε να αναγνωρίσουμε μία από τις πιο αξιόλογες μορφές της ελληνικής φωτογραφίας του πρώτου μισού του 20ου αιώνα.

Το αρχείο Φατσέα αποτελείται από 2.200 περίπου γυάλινες αρνητικές πλάκες, ως επί το πλείστον διαστάσεων 12x16,5 εκ., τραβηγμένες από το 1920 μέχρι το 1938. Το μεγαλύτερο μέρος αποτελείται από επίσημα πορτρέτα, αλλά και από τοπία, εξωτερικές λήψεις, δεξιώσεις, πανηγύρια, σκηνές από την περιφορά (τη «γύρα») της εικόνας της Μυρτιδιώτισσας και άλλα χαρακτηριστικά στιγμιότυπα της προπολεμικής ζωής του νησιού. τον πυρήνα όμως του αρχείου, αριθμητικά όσο και αισθητικά, αποτελούν τα πορτρέτα. Στη θέα τους αντιλαμβάνεται κανείς αμέσως πόσο διαφέρουν από τον μέσο όρο της επαγγελματικής φωτογραφίας της εποχής τους. Αν και δεν λείπουν από τα πορτρέτα οι ενδυματολογικές και άλλες λεπτομέρειες, όπου επικεντρώνεται συνήθως το ενδιαφέρον του σημερινού παρατηρητή στις παλιές φωτογραφίες, ελάχιστα θα μας απασχολήσουν εδώ· αντίθετα, το βλέμμα εστιάζεται στα χαρακτηριστικά των προσώπων , στις στάσεις που τόσα προδίδουν για τους εικονιζόμενους και τις μεταξύ τους σχέσεις, και οπωσδήποτε στα εξαιρετικά εκφραστικά χέρια. είναι, τελικά, παράδοξα σύγχρονα αυτά τα πορτρέτα –ή μπορεί ίσως να είναι απλώς διαχρονικά, όπως είναι πάντοτε η καλή τέχνη. Οι άνθρωποι που φωτογραφίζει ο Φατσέας δεν παρουσιάζονται στα μάτια μας σαν απρόσωπες φιγούρες, συμβολικές κάποιου νοσταλγικά ιδωμένου παρελθόντος, αλλά διατηρούν ο καθένας την ξεχωριστή προσωπικότητά του. Τα τρία-τέσσερα μεροκάματα που πλήρωσαν αποδείχτηκαν εντέλει καλή επένδυση, αφού παράπλευρα με τα ταχυδρομικά δελτάρια που έστειλαν στον πατέρα ή τον γιο στην Αυστραλία, αγόραζαν εν αγνοία τους και μία μικρή δόση αθανασίας: όχι μόνο γιατί τα χαρακτηριστικά του προσώπου τους έφθασαν μέχρι εμάς, αλλά κυρίως διότι η αλχημεία του φωτογράφου ήταν τέτοια που στη θέα της ως εκ θαύματος αναστημένης φωτογραφίας κοντοστεκόμαστε, άθελά μας ίσως, για να μελετήσουμε την εικόνα τους και να αναρωτηθούμε ποιοι ήταν , πώς έζησαν , τι είδαν τα μάτια τους. Απαθανατισμένοι από τον Φατσέα, οι άνθρωποι αυτοί είναι συγχρόνως άλλοι και οικείοι.

Γιάννης Σταθάτος